Türkiyədə baş verən iqtisadi böhran. 2021-ci ildə Türkiyə-ABŞ münasibətlərində yeniliklər

2021-ci ilin sonlarında Türkiyə iqtisadiyyatı özünün çətin dövrünü yaşadı. 2012-ci ilin sonundan bəri türk lirəsi öz dəyərinin 80 faizindən çoxunu itirdi. Bu isə Argentina pesosundan sonra dünyada baş verən ən pis geriləmədir. Lirəni yüksəltmək üçün Ankara 128 milyarddan çox valyuta ehtiyatını itirdi. Bundan əlavə Türkiyədə həyatın bütün sferalarında qiymətlər artdı. 2023-cü ildə keçirləcək Prezident və Parlament seçkiləri öncəsi Türkiyə iqtisadiyyatı zərərlə üz-üzədir. Bu iqtisadi böhran ilə Türkiyədə yoxsullaşma prosesi özünü daha qabarıq göstərir. Dekabrın 21-də Türkiyə hökumətinin elan etdiyi qərarlardan sonra son dövrlər bahalaşan dollar müəyyən qədər ucuzlaşdı. Ərdoğan qeyd edib ki, Türkiyə əhalisində dəyəri 280 milyard dollar olan 5 min tona yaxın qızıl ehtiyatı var. Hökumət bu qızılın maliyyə sisteminə daxil edilərək iqtisadiyyata qazandırılması üçün yeni maliyyə alətləri üzərində işlətməkdədir.

Böhranın struktur səbəbləri:

Türkiyə valyutası və iqtisadi böhranına iki aspektdən yanaşmaq olar.

1. Tikinti sənayesində uzun müddətdir bazarın doyma əlamətləri var, bəzi məhsul və xidmətlərə bazar tələbatının olmaması.
2. Türkiyə iqtisadiyyatının idxaldan asılılığı yüksək ticarət kəsirinə səbəb oldu.

Qeyd etmək lazımdır ki, bazarlarda ticarət kəsirləri çətinliklə hiss olunur, çünki onlar xarici kəsiri kompensasiya edir. 2018-ci ildə Türkiyənin xalis özəl borcu 200 milyard ABŞ dollarından, 460 milyardı ötdüyü üçün məzənnə zəiflədi.

Türk valyutasının “dollarlaşması” tendensiyası demək olar ki, azalmayıb. Ticarət əməliyyatları getdikcə daha çox dollarla aparılır. Bu iqtisadi böhrandan isə Türkiyə müxalifəti maksimum yaranlanmaq niyyətindədir. 2023-cü ilə kimi müxalifət Ərdoğanı hakimiyyətdən məhrum etmək üçün iqtisadi böhran alətindən istifadə edir.

2021-ci ildə Türkiyə-ABŞ münasibətləri

Türkiyənin strateji muxtariyyətə can atması Bayden Adminstarasiyası tərəfindən müsbət qarşılanmır. Türkiyə ilə ABŞ arasında münasibətlər təxminən doqquz ildir ki, enişlə özünü göstərir. Jo Bayden Donald Trampın “laissez-faire” yəni “qoy olsun” yanaşmasını davam etdirmədi. Türkiyənin İraq, Suriya və Liviyada hərbi əməliyyatlar apardığı, Misir, Kipr və Fransa ilə münasibətlərinin gərgin olduğu dönəmdə Amerika ilə münasibətləri korlamaq Türkiyənin strateji maraqlarına uyğun deyil. Bundan başqa Türkiyənin Rusiyadan aldığı S-400 Hava Hücumundan Müdafiə sistemləri alması və ABŞ-ın sanksiyalarına cavab olaraq Moskva ilə münasibətlərinin dərinləşdirməsi, Türkiyənin ABŞ ilə strateji əlaqələrində qırılma nöqtəsi kimi qəbul edilə bilər. Türkiyə iqtisadiyyatında lirənin zəifləməsi, Ərdoğana qarşı tənqidlərin çoxalması, Liviyada kövrək atəşkəsin olması Tükiyəni daha ehtiyatlı davranmağa sövq edir. Suriyanın şimalında gərgin mübarizədən sonra Qarabağda yeni reallıqlar meydana çıxdı. Türkiyə Prezidenti Ərdoğanın müstəqil xarici siyasi xətti, Vladimir Putinlə kordinasiyalı şəkildə çalışması, ABŞ hökumətində Türkiyənin tam sadiqliyi ilə bağlı şübhələr doğurdu. Qeyd lazımdır ki, ABŞ-ın NATO ilə münasibətlərində Türkiyə əhəmiyyətli rol oynayır. Burada ABŞ-ı Türkiyəyə yaxınlaşdıran müəyyən səbəblər vardır. NATO-nun bir hissəsi olan Türkiyə həm Rusiya qarşısında dayanır, həm də qaçqın böhranında yaxından iştirak edir. Artıq burada ABŞ Türkiyə ilə balanslaşdırıcı siyasət xəttini götürməlidir. ABŞ Türkiyə ilə bütün cəbhələrdə sərt mövqe tutarsa, bu onun maraqlarına zərər gətirər.

2021-ci iyununda ildə Brüsseldə NATO-nu Zirvə Toplantısı çərçivəsində Co Baydenlə Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasında keçirilən görüş ABŞ-Türkiyə münasibətlərində yeni bir mərhənin başlanması kimi görülə bilər.

Türkiyə-ABŞ münasibətləri uzun müddətdir ki, NATO-nun imzaladığı strateji müttəfiqlik kimi görülür. Bu gün bu tərif artıq öz aktuallığını itirmişdir.

Türkiyə-ABŞ münasibətlərində Suriya məsələsi:

ABŞ tərəfinin heç bir siyasəti Türkiyə ilə ikitərəfli münasibətləri üçün son yaddaşlarda ABŞ-ın kürd milis qruplarının güclü tərkib hissəsi olan Suriyada yerləşən Suriya Demokratik Qüvvələri (SDQ) ilə tərəfdaşlıq etmək və silahlandırmaq qərarı qədər zərərli olmayıb, İslam Dövləti ilə mübarizədə. Mübahisə etmək olar ki, bu qərar Ankara ilə Vaşinqton arasında bir sıra uğursuz danışıqlardan sonra verilib. Buna baxmayaraq, ABŞ səhvən SDQ ilə münasibətlərini saxlaya biləcəyinə və Türkiyə ilə əlaqələrini qoruya biləcəyinə inanırdı. ABŞ-ın SDQ-yə davamlı dəstəyi son vaxtlar Türkiyədə antiamerikanizmin güclənməsinin əsas hərəkətverici qüvvəsi olub. Kadir Has Universitetinin 2020-ci ildə keçirdiyi sorğuya görə, Türkiyə əhalisinin 70 faizi ABŞ-ı Türkiyə üçün təhlükə olaraq görür və eyni sorğuda Vaşinqtonun SDQ ilə münasibətləri ikitərəfli münasibətlərdə ən böyük problem olaraq göstərilir.

ABŞ-ın SDQ ilə əlaqə siyasəti, əsasən kürdlərdən ibarət bu qrupun PKK-dan fərqli bir qurum olması iddiasına əsaslanır - Dövlət Departamentinin iyirmi ildən artıqdır ki, PKK-nı xarici terrorçular siyahısına saldığını nəzərə alsaq, əsas fərq təşkilat. Əksinə, Türkiyə SDQ-nin əsas komponenti olan YPG-ni PKK-nın üzvi qolu hesab edir. YPG həqiqətən də keçmişdə PKK tərəfindən onun Suriya qolu kimi yaradılıb. Vaşinqtonun SDQ və PKK-nı süni şəkildə ayırması ittifaqın daxildə cüzi legitimlik əldə etməsinə kömək edə bilərdi, lakin bu, Ankaranın narahatlığını sakitləşdirməyə çox az kömək etdi.

NƏTİCƏ:

Türkiyə hal-hazırda NATO da güclü ordusu ilə öndə olan ölkədir. lakin onun ABŞ-la münasibətləri artıq bu hərbi ittifaqın güc asimmetriyası ilə formalaşmayacaq. Başqa sözlə, ABŞ-ın əsas təhlükəsizlik təminatçısı olması reallığı Soyuq Müharibədən sonra münasibətləri formalaşdıran və bunun nəticəsində son on ildə sürət qazanmış mərkəzdənqaçma meyllərini aradan qaldırmaq və saxlamaq üçün kifayət etməyəcək. ABŞ ilə Türkiyə arasında fikir ayrılıqları hələ də vardır. Türkiyənin müstəqil xarici siyasət yürütməsi və dünyada baş verən geosiyasi dəyişiklər bu fikir ayrılıqlarına gətirib çıxarır. Hal-hazırda müəyyən fikir ayrılıqlarına baxmayaraq Türkiyə ABŞ üçün rəqib deyildir. Razılıq əldə olunmayan məsələlərdə Türkiyə və ABŞ birgə həll yollarını axtarmalı, strateji tərəfdaşlıq üçün çalışmalıdırlar.

POLİTOLOQ

Rüstəm Tağızadə