"Taliban"ın gələcək siyasi proseslərə təsiri: Hansı geosiyasi dəyişikliklər olacaq? - Politoloq Rüstəm Tağızadənin ŞƏRHİ

Taliban həyata keçirdiyi ildırımsürətli əməliyyatlardan sonra paytaxt Kabilin ələ keçirilməsi ilə Əfqanıstanda hakimiyyəti ələ aldı. Dövlət başçısı Əşrəf Qani ölkəni tərk etdi. Hal-hazırkı məqamda Taliban xalqa və dünya ictimaiyyətinə bir çox vədlər verməyə başladı.

Vədlər nədən ibarətdir?

a) Qadınların hüquqlarının təmin olunması, qadınların təhsil, səhiyyə sahələrində təmsil olunacağı;b) Kütləvi informasiya vasitələrinin sərbəstliyinin qorunacağı; c) Əfqanıstanın narkotikdən azad ölkəyə çevirmək; d) Əfqanıstanda sülhün bərqərar olması.

Talibanın mediaya müsahibəsindən sonra Avropa İttifaqının xarici siyasətinin rəhbəri Josef Borrel Talibanın müharibəni udmasını və vaxt keçmədən onlarla siyasi dialoqa başlamağın zəruriliyini qeyd edib. Əks təqdirdə potensial humanitar və miqrasiya böhranı üz-üzə gələcəyik deyə Josef Borrel vurğulayıb.

Bundan sonra Əfqanıstanda hansı proseslər cərəyan edəcək? Talibanın Əfqanıstanda olması Mərkəzi Asiya dövlətlərinə gələcəkdə təhdid yaradırmı?

Bu suallara cavab tapmaq üçün Amerikanın Əfqanısan siyasətinə baxaq:

ABŞ-ın dörd prezidentliyində davam edən və trilyon dollardan çox pul xərclənən və on minlərlə insanın həyatına başa gələn bir müharibədən sonra, bir zamanlar məğlubiyyətə uğrayan Taliban, Əfqanıstanda sürətli bir yürüşdə hakimiyyəti ələ keçirdi. Niyə? Və kim günahkardır?

ABŞ milli təhlükəsizlik müşaviri Ceyk Sallivan bazar ertəsi günü, Taliban yaraqlılarının paytaxt Kabilə gələrək prezidentin iqamətgahını işğal etməsindən bir neçə saat sonra Əfqanıstan ordusunun "ölkəsi üçün döyüşməməyi seçdiyini" söylədi. Çərşənbə günü, geri çəkilmə ilə bağlı tənqidlər artdıqca və barmaqlarını göstərərək postmortemlər başladıqda, Baş Qərargah Rəisləri Birliyinin sədri Ordu generalı Mark A. Milley, eyni fikirdə olduğunu söylədi. Pentaqonda keçirilən gərgin brifinqdə Əfqanıstan təhlükəsizlik qüvvələrinin "ölkələrini müdafiə etmək üçün təlim, ölçü və qabiliyyətə malik olduqlarını" söylədi. "Bu iradə və liderlik məsələsinə aiddir. 11 gündə böyük bir ordunun dağılmasını nə mən, nə də kimsə görmədim.

Donald Tramp və Taliban razılaşması

Əfqanıstandan geri çəkilmə, əslində geri çəkilmə razılaşması ilə bağlı danışıqlar aparan keçmiş ABŞ hökuməti, keçən il hökuməti Talibanla - bunu edən ilk ABŞ nümayəndəsi tərəfindən təyin edildi. Ölkədəki daha geniş problemləri həll etmək üçün çox az iş gördü və Əfqanıstan hökumətini tamamilə kənara atdı.
Tramp mayın sonuna qədər geri çəkilmə müddəti təyin etdi və Prezident Bayden, Taliban müqavilənin bir çox şərtlərini pozsa da, Trampın danışıqlarına bağlı olduğunu israr etdi. Amerika qüvvələrinə hücum etməyi dayandırdılar, amma digər təzyiqi azaltmadılar. Əfqanıstandakı müharibəni qaçılmaz adlandıran Bayden mayın 1 -dən başlayaraq 11 sentyabr tarixinə kimi vaxt təyin etdi. Daha sonra müddəti sentyabrın 1-dək köçürdü.

Talibanın uğuru həm Prezident Trampın, həm də Prezident Baydenin ABŞ -ın hərbi dəstəyinin geri çəkilmə müddətini elan etməsi ilə deyil. Burada Əfqanıstan qüvvələrinin sağ qala bilməyəcəyi və bir çox Əfqan siyasətçinin və hökumət xadimlərinin təslim olmaq istəyi məlum idi.

Talibanın sürətli yüksəlişinin, inşası təxminən 20 il çəkən və hərbi səviyyədə olduğu kimi vətəndaş səviyyəsindəki uğursuzluqların da təsir etdiyi bir kart evinin çökməsidir" deyə bilərik.

Tənqidlər: ABŞ -ın Əfqanıstandan çıxarılmasını dəstəkləyən Vaşinqton qrupunun Defence Priorities təşkilatının siyasət direktoru Benjamin Fridman "Burada qaranlıq bir ironiya var" dedi. Son günlərin faciəli və ölümcül qarışıqlığına baxmayaraq, Əfqanıstanda uzun müddətdən daha tez bir zamanda daha çox sülh ola biləcəyini söylədi - azlıqlara, qadınlara, müxaliflərə və digərlərinə qarşı geniş şəkildə repressiya ediləcəyi şübhəsizdir. "Hərbçilər, mülki məmurlar və mütəxəssislər" necə səhv etdiklərinə görə "cavab verməli olacaqlar.

"ABŞ-ın milli quruculuğu layihəsi üçün daha möhtəşəm bir məzəmmət təsəvvür edə bilməzsiniz" dedi. "Uğursuz bir dövlət qururduq, uğursuz bir dövlət qurmadıq."
Xarici yardımdan çox asılı olan və silahlı fraksiya və rəqabət aparan qəbilə güc mərkəzləri ilə formalaşan bir dövlət.

Çərşənbə axşamı günü SIGAR tərəfindən yayımlanan yeni bir hesabatda ABŞ -ın bir çox səhvləri var və Əfqanıstandakı ümumi vəziyyəti "qaranlıq" olaraq qiymətləndirdi.
"ABŞ hökuməti Əfqanıstan kontekstini anlamadı və buna görə də səylərini uyğunlaşdıra bilmədi" dedi.

Baydenin geri çəkilmə işini tənqid edənlər, ABŞ-ın dəstəklədiyi hökumətlə Taliban arasında çıxılmaz vəziyyətə düşəni qorumaq üçün Əfqanıstanda bir qüvvə saxlaya biləcəyini irəli sürdülər. ABŞ-ın Kabildəki səfirliyinin keçmiş başçı köməkçisi Annie Pforzheimer, çıxılmaz vəziyyətin ən azından qara geyimli Taliban sakinlərinin qamçılandığı və bəlkə də amerikalılarla işləyən Əfqanıstanları axtararaq qapı-qapı gəzdiyi səhnələrdən daha yaxşı olduğunu söylədi.

Taliban rejiminin gələcək siyasi proseslərə təsiri:

Rüstəm Tağızadə,

politoloq