II Qarabağ müharibəsindən sonrakı reallıqlar: Zəngəzur dəhlizi regionda münaqişələrə son qoyacaq? - Rüstəm Tağızadənin YAZISI

2020-ci il noyabrın 10-da Azərbaycan və Ermənistan arasında olan müharibə atəşkəs sazişi ilə sonlandı. Rusiyanın vasitəçiliyi ilə baş tutan bu 3 tərəfli atəşkəs sazişi Cənubi Qafqazın xəritəsini dəyişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, burada həllini tapmayan məsələlər də var.

1.Separatçı əsgərlərin Rusiya sülhməramlıların nəzarətində olduğu ərazilərdə olması.Separatçı əsgərlərin bu vəziyyətdən istifadə edərək təxribatlar törətməsi.
2. Azərbaycanla Ermənistan arasında sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi məsələsi.
3. Minalanmış ərazilərin xəritələrinin Azərbaycana verilməməsi. Verilən xəritələrin isə cəmi 15-20 faiz doğru olması.

İndi isə 2020-ci il 10 noyabr sazişinin 9-cu və son bəndinə nəzər yetirək.

Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri blokdan çıxarılacaqdır. İnsanların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətini təşkil etmək üçün Ermənistan Respublikası Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrinin təhlükəsizliyinə təminat verir. Nəqliyyat əlaqələrinə nəzarət Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin Sərhəd Xidməti tərəfindən həyata keçirilir.Tərəflərin razılığına əsasən, Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirəcək yeni nəqliyyat əlaqələri qurulacaq.

Söhbət 1990-cı illərin əvvəllərindən bağlanan, Ermənistanın və Azərbaycanın Naxçıvan anklavının beynəlxalq çıxışdan kəsilən bir sıra nəqliyyat marşrutlarından gedir. Əgər bu bağlanan marşrutların hamısı müqavilədə göstərildiyi kimi “müstəqil ” olarsa, ən nəzərə çarpan təsir Rusiyadan Ermənistana və Azərbaycan üzərindən İrana uzanan yenidən aktivləşdirilmiş şimal-cənub marşrutu olacaq. Azərbaycana və Ermənistana iqtisadi dəstək nəzərəçarpacaq ola bilər. Ermənistan və Azərbaycan arasında dəmir yollarının bərpası ilə 7,200 kilometrlik Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizini, Finlandiyadan Rusiyadan keçməklə Fars körfəzinə və oradan Hindistana uzanan proqnozlaşdırılan dəmir yolu marşrutunu daha səmərəli edəcək . Cənubi Qafqazda 1990-ci illərdən etibarən Gürcüstan üzərindən şərq-qərb marşurut xətti qurulmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqazda Çin böyük layihələrə investisiya qoymayıb. Çin-Mərkəzi Asiya- Cənubi Qafqaz iqtisadi dəhlizi olduqca cəlbedici görsənir.

Zəngəzur dəhlizi üzərində maraqlar və mübahisələr:

1989-1990-cı illərdə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi başlayandan bəri Ermənistanla sərhəd bağlanıb və Naxçıvanla Azərbaycanın qalan hissəsi arasında yeganə birbaşa əlaqə hava, quru əlaqəsi isə İran və ya Gürcüstan və Türkiyə üzərindən həyata keçirilir. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanın əsas məqsədlərindən biri kimi Naxçıvanı təcriddən çıxarmaq durur. Ermənistan ərazisindən quru yolu bərpa etməklə buna nail olmaq olar. Ermənistanın İranla həmsərhəd olan ən cənubunda yerləşən Mehri rayonunun 43 kilometrlik (26 mil) hissəsindən böyük yeni nəqliyyat marşrutunun tikintisini tələb edir. Bu potensial marşrut uzun müddətdir ki, iki ölkə arasında mübahisələrə səbəb olub. 1970-ci illərdə, Ermənistan və Azərbaycan sovet respublikaları olanda, Ermənistan Kommunist Partiyasının lideri Karen Dəmirçyan Moskvada Meqridən keçən böyük magistralın layihəsinə qarşı lobbiçilik etdi. Səbəb isə guya bu dəmiryolunun tikintisi ilə Ermənistan Azərbaycan asılı vəziyyətə düşəcək.

Mehri şəhəri üzərindən keçən dəmir yolu marşrutuna alternativ olaraq Ermənistan, həmçinin İcevan şəhərini Azərbaycanın Qazax şəhəri ilə birləşdirən, həmçinin otuz il ərzində bağlı olan Ermənistanın şimalından keçən dəmir yolunun bərpasını təklif edib. Bununla belə, bu, Azərbaycandan Meqri vasitəsilə öz üstünlük verdiyi marşrutu prioritetlərdən çıxarmağa razılıq verməsini tələb edəcək, çətin ki, bunu edə bilsin. Üstəlik, İcevan-Qazaxıstan marşrutu daha çox dağlıq ərazidən keçir və çoxlu tunellərə malikdir: onun təmiri uzun və bahalı bir iş olacaq.

İranın mövqeyi isə Ermənistanı dəstəkləməkdən ibarətdir. Qərbi Azərbaycanla Naxçıvanı birləşdirən və Türkiyəyə uzanan “suveren dəhliz”in Ermənistan ərazisindən keçməklə öz şimal-cənub tranzit marşrutlarına təhlükə yaradacağından narahatlığını ifadə edir.

Gürcüstan Zəngəzur dəhlizindən istifadə edəcək mi?

Əgər Zəngəzur dəhlizi açılsa Gürcüstan yeni problemlərlə üzləşəcək. Ermənistan- Azərbaycan sərhədinin bağlı olması ilə əlaqədər olaraq Gürcüstan Cənubi Qafqazda 1-ci dərəcəli tranzit qovşağı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Son iki onillikdə Xəzər dənizindən Avropaya və Aralıq dənizinə daşınan neft, qaz və digər mallar üçün defolt tranzit marşrutu Ermənistandan və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasından yan keçməklə Azərbaycandan Gürcüstan üzərindən Türkiyəyə keçir. Artıq infrastruktur, xüsusən də Bakı-Tbilisi-Ceyhan və Bakı-Ərzurum neft və qaz kəmərləri, eləcə də 2017-ci ildə üç ölkə arasında bölüşdürülmüş 2 milyard dollardan çox dəyəri olan BTQ tikilib . Azərbaycan 775 milyon dollar kredit verməklə Gürcüstana dəmir yolu xərclərini ödəməyə kömək edib. Zəngəzur dəhlizinin açılması yeni rəqabətin meydana çıxmasına səbəb olacaq. Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə üzərindən Araxes çayı boyunca yeni cənub marşrutu açılsa, Gürcüstan böyük gəlir itirəcək. Cənubi Qafqazın dəyişən nəqliyyat xəritəsi və Gürcüstanın Rusiya ilə yeganə kommersiya əlaqəsi kimi tək dağ yoluna güvənmək riski Tbilisinin Abxaziya dəmir yoluna yeni nəzər salması və onun yenidən açılması planını necə formalaşdıra biləcəyini görmək üçün əlavə səbəblərdir.

NƏTİCƏ:

Ermənistan və Azərbaycan arasında 2020-ci ilin noyabrında imzalanmış atəşkəs sazişində qeyd olunduğu kimi Cənubi Qafqazda qapalı nəqliyyat marşrutlarının açılmasının iqtisadi faydaları bütün region ölkələrinə, eləcə də Rusiya, Türkiyə və İrana şamil edilə bilər. Ancaq burada mühüm məsələ ondan ibarətdir ki, dövlətlər bir-birinə etimadla yanaşsınlar. Siyasi kompromis əldə olunduqdan sonra Zəngəzur dəhlizinin reallaşması mümkün olacaq.

Rüstəm Tağızadə,

politoloq

AJMEDİA.İNFO